Μέρος Τέταρτο
Αφορισμοί Ελλήνων, που εξέδιδαν
φιλελεύθερα συγγράμματα
Από τον Ιωάννη Φιλήμονα
γνωρίζουμε, ότι γύρω στα 1820, παραμονές της Επανάστασης υπήρξαν επώνυμοι
αφορισμοί από τον πατριάρχη, Ελλήνων, που είχαν δημοσιεύσει «εν τη αλλοδαπή»
φιλελεύθερα συγγράμματα. Ο Ιωάννης Φιλήμων ήταν καλά πληροφορημένος για τα
πράγματα της προεπαναστατικής Κωνσταντινούπολης, δεδομένου ότι εργαζόταν εκείνη
την εποχή στο Πατριαρχικό Τυπογραφείο (περ. «Πανδώρα», τ. ΙΘ , 1867, σελ.
213, Ι.Κ. Μαζαράκη, Αινιάνος, «Τα Ελληνικά Τυπογραφεία του Αγώνος 1821-1827»,
Αθήνα 1970 και Δ. Ειρηνίδη, «Ομιλίαι περί του εφευρέτου της τυπογραφικής τέχνης
Ι. Γουτεμβέργιου», Αθήνα, 1876, σελ. 22).
Γράφει ο
Ιωάννης Φιλήμων: «Με εγκυκλίους παρά του Πατριάρχου της Κωνσταντινουπόλεως
αφωρίζωντο οι εν τη αλλοδαπή εκδίδοντες φιλελεύθερα συγγράμματα Έλληνες, εν οις
ωνομάζοντο ρητώς άλλοι τε και ο εν Παρισίοις Πίκκολος» (Ιωάννης Φιλήμων,
«Δοκίμιον Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως», τ. Α΄, Αθήνα 1859,
σελ. 97).
«Να φονευθώσιν οι φροντίζοντες την
επανόρθωσιν της πατρίδος»
Στην ηλεκτρισμένη
ατμόσφαιρα των χρόνων εκείνων διατυπώθηκε από τον Ν. Πίκκολο σοβαρή κατηγορία,
ότι στην Κωνσταντινούπολη αντιμετωπίστηκε το ενδεχόμενο να οργανωθεί η
δολοφονία προοδευτικών λογίων. Ο Πίκκολος μετέγραψε σε εισαγωγικά (άρα κατά
τεκμήριο αυτολεξεί) στην επιστολή του, για την οποία έγινε λόγος ανωτέρω, για
τον Ιλαρίωνα, ότι «έδωκε γνώμην να παιδευθούν με ποινήν θανάτου πέντε εξ από
τους θέλοντας να ενσπείρουν επανάστασιν, δια να σωφρονισθούν οι άλλοι». «Έδωκε
γνώμην», εισηγήθηκε δηλαδή, στον πατριάρχη η στη Σύνοδο, αρμόδιες αρχές γι'
αυτά τα ζητήματα.
Η φήμη ότι το
Πατριαρχείο αντιμετώπιζε το ενδεχόμενο να οργανώσει την φυσική εξόντωση
εκπροσώπων του Διαφωτισμού στις τουρκοκρατούμενες περιοχές είχε, φαίνεται,
κυκλοφορήσει αρκετά στα 1820-1821, και, μία τουλάχιστον φορά είχε φτάσει ως την
έντυπη δημοσιότητα.
Ένας από τους
σημαντικότερους ιστορικούς της σύγχρονης Ελλάδας, που ασχολήθηκε σε βάθος με το
νεοελληνικό Διαφωτισμό, ήταν ο Φίλιππος Ηλιού. Στο βιβλίο του με τον σατιρικό
τίτλο «Τύφλωσον, Κύριε, τον λαόν σου» περιγράφεται η
σκλήρυνση της στάσης του Πατριαρχείου τα τελευταία δύο-τρία πριν την Επανάσταση
χρόνια, που εκφράστηκε με συνολικά επιθετική πολιτική, η οποία είχε σα στόχο
την εξουδετέρωση των κέντρων του Διαφωτισμού και τον έλεγχο των πνευματικών
δραστηριοτήτων, που ανέπτυσσαν οι φορείς των νέων ιδεών.
Στον τρίτο
τόμο της «Μέλισσας» (σελ. 274-275, 1821) καταχωρίσθηκε επιστολή της 25ης Αυγούστου
1820· εκεί, μιλώντας για τον Ιλαρίωνα, ο επιστολογράφος σημείωνε «το προς
τον σοφόν γέροντα και τους φίλους αυτού άσπονδον μίσος του. Πιστεύεις, φίλε,
ότι παρακινεί τον Π. να συνεργήση δια να εξοδευθώσι του κοινού αρκετά γρόσια,
δια να κατατρεχθώσι, και, ει δυνατόν, να φ...θώσιν οι φροντίζοντες την
επανόρθωσιν της πατρίδος;». Σοφός γέρων ήταν βέβαια ο Κοραής, Π. ο
πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ και τα αποσιωπητικά του «φ...θώσιν» δεν ήταν
αρκετά, για να καλύψουν το ρήμα και το νόημα: «Να φονευθώσιν οι φροντίζοντες
την επανόρθωσιν της πατρίδος.»
Έχουμε έτσι
για το θέμα των φόνων δύο ενδείξεις από πηγές, που δείχνουν και που πρέπει να
είναι πολύ συγγενικές, αλλά οι οποίες οπωσδήποτε δεν είναι ταυτόσημες. Σ' αυτές
μπορούμε να προσθέσουμε μία ακόμη, κάπως διαφορετική, προερχόμενη από τον ίδιο
τον Κοραή.
Ο Κοραής
παρακολουθούσε με μεγάλη ανησυχία τις ενέργειες που υποκινούσε ο μητροπολίτης
της Χίου και ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄, προκειμένου να εξουδετερωθεί το
Γυμνάσιο της Χίου και ο διευθυντής του Νεόφυτος Βάμβας. Πολλούς μήνες μετά την
Επανάσταση, στις 21 Δεκεμβρίου 1821, πληροφορούσε τον φίλο του Ιάκωβο Ρώτα: «Έμαθες
ίσως ότι ο Βάμβας ζη παρά πάσαν ελπίδα· ολίγον έλειψε, φίλε μου, να του
σηκώση την ζωήν ο κατιμερτζής(ισοδύναμο του πλακουντοπώλης· αφορά
στον Γρηγόριο Ε΄), του οποίου ίσως την ώραν ταύτην ασπάζονται τα
λείψανα και επικαλούνται την πρεσβείαν οι Οδησσινοί. Ω τον ηλίθιον τον
Σουλτάνον! Τους φίλους του σφάζει, αντί να τους φορέση καυτάνι!».
(Α. Κοραής, Αλληλογραφία, τ. Δ , σελ. 320.)
Η βιαιότητα
του κειμένου αυτού θα έφτανε και μόνη της, για να χαρακτηρίσει την ένταση, που
είχαν προσλάβει οι ιδεολογικές συγκρούσεις στα προεπαναστατικά χρόνια. Για το
θέμα μας ας συγκρατήσουμε εδώ μόνο την πληροφορία, ότι του Βάμβα «ολίγον
έλειψε να του σηκώση την ζωήν ο κατιμερτζής», δηλαδή ο Γρηγόριος Ε΄. Αυτή
την φορά δεν κατηγορήθηκε ο Ιλαρίων, αλλά ο ίδιος ο πατριάρχης.
Η φημολογία
για την οργάνωση δολοφονιών θα πρέπει να συνδυαστεί με τα όσα κυκλοφορούσαν την
εποχή εκείνη για την κατάδοση νεωτεριστών στις τουρκικές Αρχές. Ο Πίκκολος
έγραψε, πως ο Ιλαρίων απείλησε, ότι θα τον πρόδιδε στους Τούρκους. Τον ίδιο
χρόνο ο Γάλλος υποπρόξενος στη Σμύρνη ανέφερε στην κυβέρνησή του, ότι ο Κ.
Οικονόμος είχε κινδυνεύει να χάσει τη ζωή του, όταν ο μητροπολίτης Σμύρνης
Άνθιμος τον κατήγγειλε στις τουρκικές Αρχές, ότι διδάσκει στο σχολείο του, στο
Φιλολογικό Γυμνάσιο, τα μέσα για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού.
Είναι
πιθανό, εκείνοι που μιλούσαν για οργάνωση δολοφονιών να είχαν στο νου τους την
κατάδοση λογίων στις τουρκικές Αρχές, κατάδοση που, κατά τεκμήριο, προδίκαζε τη
θανάτωση όσων θα αντιμετώπιζαν τέτοιου είδους κατηγορίες. Αυτή την εκδοχή θα
πρέπει να υπαινισσόταν στα τέλη του 1820 ο Κοραής, όταν έγραφε, ότι οι διώκτες
της Φιλοσοφίας δεν διαθέτουν πια «μαχαίρας» οι ίδιοι, αλλά ότι «εμπορούν να
δανεισθώσι την μάχαιραν [της εξουσίας], αν τους έλθη όρεξις»... «να χύσωσιν
αίμα των στηλιτευόντων τα πάθη των» (Συμβουλή τριών Επισκόπων, σελ. Χ-ΧΙ).
* * *
Είναι πολύ χαρακτηριστικό
για την κατάσταση των πνευμάτων της εποχής, ότι ένα τμήμα της ελληνικής
κοινωνίας διέβλεπε, ότι το Πατριαρχείο σχεδίαζε να προχωρήσει στην φυσική
εξόντωση η στην κατάδοση των αντιπάλων του, αφού δεν μπόρεσε να τους
εξουδετερώσει με άλλο τρόπο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
3 Κ. Δημαρά, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός»,
«Ερμής», Αθήνα 2002.
3 Κ. Λάππα, «Πατριαρχική σύνοδος
"Περί καθαιρέσεως των φιλοσοφικών μαθημάτων" τον Μάρτιο του 1821»,
«Μνήμων», Αθήνα 1987.
3 Φ. Ηλιού, «Κοινωνικοί αγώνες και
Διαφωτισμός», «Μνήμων», Αθήνα 1981.
3 Φ. Ηλιού, «Τύφλωσον,
Κύριε, τον λαόν σου», «Πορεία», Αθήνα 1988.
3 Γ. Κορδάτου, «Η κοινωνική σημασία της
Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821», «Επικαιρότητα», Αθήνα 1983.
3 Γ. Κορδάτου, «Μεγάλη Ιστορία της
Ελλάδας», τόμοι ΙΧ και Χ, «20ος Αιώνας», Αθήνα.
3 Κ. Σάθα, «Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα»,
Τόμος 4ος, «Νέα Σύνορα», Αθήνα 1995.
Γιάννης Λάζαρης
(ΤΕΛΟΣ)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου