Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
(Μέρος Τρίτο)
Ο πατριάρχης, ο πάπας, ο τσάρος
Μιά από τις σπάνιες περιπτώσεις διακρατικής συνεργασίας εναντίον θρησκευτικής αίρεσης στη μεσαιωνική Ανατολή ήταν ο συνασπισμός βυζαντινών αυτοκρατόρων, οικουμενικού πατριαρχείου, ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας και βούλγαρων τσάρων για την καταστολή των Βογομίλων. Αντικείμενο αυτού του ιδιαίτερου ενδιαφέροντος ήταν η εξαιρετική ανάπτυξη της συγκεκριμένης αίρεσης ανάμεσα στους σλαβικούς κυρίως πληθυσμούς των μεσαιωνικών βουλγαρικών βασιλείων. Η ίδια η εμφάνιση του Βογομιλισμού αποδίδεται από τους περισσότερους ερευνητές στο σοκ της μετάβασης από την κοινοκτημοσύνη και την απουσία σοβαρής ιεραρχικής δομής των πρώιμων σλαβικών κοινοτήτων της Βαλκανικής σε μια αυταρχική μορφή κρατικής οργάνωσης εμπνευσμένη από τους βυζαντινούς θεσμούς, όπως ήταν το πρώτο βουλγαρικό βασίλειο.
Η πρώτη μορφή τέτοιας συνεργασίας χρονολογείται από τις
απαρχές της εμφάνισης των Βογόμιλων. Γύρω στα 950 μΧ, ο τσάρος Πέταρ θα καταφύγει στις οδηγίες του (συμπέθερού του) πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Θεοφύλακτου Λεκαπηνού για τη θεολογική βάση αλλά και τις αναγκαίες τιμωρίες προς καταστολή του "κακού". Δυόμισι αιώνες αργότερα, η κατάρρευση του βυζαντινού κράτους θα οδηγήσει τους τσάρους του 2ου βουλγαρικού βασιλείου σε αναζήτηση νέων πηγών αντιαιρετικής έμπνευσης. Στις 11 Φεβρουαρίου 1211, ο Βογομιλισμός καταδικάζεται επίσημα και πανηγυρικά από ειδική σύνοδο της βουλγαρικής εκκλησίας, υπό την άμεση καθοδήγηση του τσάρου Βορίλου. To βυζαντινό πρότυπο τηρήθηκε απαράλλακτα. "Η σύνοδος", διαβάζουμε σ' ένα πανεπιστημιακό εγχειρίδιο, "επέβαλε τις κανονικές εκκλησιαστικές ποινές στους αιρετικούς, ενώ ο τσάρος ως πολιτικός ηγέτης και ανώτατος δικαστής του κράτους αντιμετώπισε την αίρεση ως πολιτικό έγκλημα και τους κατεδίκασε ως παραβάτες της σχετικής νομοθεσίας" (Δ.Γόνη "Ιστορία της εκκλησίας της Βουλγαρίας", Αθήναι 1995, σ. 61). Εμπνευστής όμως της συνόδου δεν ήταν άλλος από τον πάπα Ιννοκέντιο τον Γ, το θεμελιωτή της δυτικής Ιεράς Εξέτασης...
Μια Ιερά Εξέταση στο Βυζάντιο;
Το κείμενο που ακολουθεί είναι αποσπάσματα από την
ανακοίνωση του ιστορικού Λένου Μαυρομμάτη στο συνέδριο "Περιέργεια, γνώση,
εξουσία" που πραγματοποιήθηκε στο Πανεπιστήμιο της Σόφιας το Μάιο του
1996. Η ανακοίνωση, με τίτλο "Υπήρξε Ιερά Εξέταση στα Βαλκάνια κατά το
Μεσαίωνα;", πρόκειται να εκδοθεί μαζί με τα άλλα πρακτικά του συνεδρίου.
Μια πρώτη ημερίδα για τους "Περιθωριακούς στο Βυζάντιο" οργανώθηκε
στην Αθήνα το 1992. Αυτή τη στιγμή προετοιμάζεται η συνέχιση της επιστημονικής
αυτής προβληματικής με το συνέδριο "Ανοχή και καταστολή στο
Μεσαίωνα".
Ο τίτλος της ανακοίνωσης αυτής είναι ως ένα σημείο ρητορικός. Σίγουρα η Ιερά Εξέταση ουδέποτε υπήρξε στο βυζαντινό κράτος, στο βουλγαρικό και το σερβικό αναφέρομαι στο θεσμό της Ιεράς Εξέτασης, δηλαδή ένα ιδιότυπο μηχανισμό που στόχο είχε την ανακάλυψη του αιρετικού και, όταν τον εντοπίσει, να τον πείσει να ομολογήσει την πλάνη του ή, όπως θα δούμε, το έγκλημά του και να τον επαναφέρει στο ποίμνιο. Αλλά οι Ρωμιοί, οι Σέρβοι κι οι Βούλγαροι δεν χρειάζονταν βέβαια να επινοήσουν ένα τέτοιο εργαλείο: το πνεύμα και η πραγματικότητα της Ιεράς Εξέτασης υπήρξαν ανέκαθεν ζωντανά στην ανατολική αυτοκρατορία και στις πολιτικές ενότητες που προέκυψαν απ' αυτήν. Εξηγούμαι.
Αφ' ότου ο χριστιανισμός αναγνωρίσθηκε και καθιερώθηκε ως η μόνη επίσημη θρησκεία, το ρωμαϊκό κράτος τον εξόπλισε με όλους τους μηχανισμούς για την αντιμετώπιση των αμφισβητιών και αντιρρησιών. Οταν επίσης το δόγμα της πίστης αποκρυσταλλώθηκε, το κράτος ανέλαβε την εγγύηση της τήρησής του έναντι κάθε μεταρρυθμιστικής τάσης ή, έστω, λανθασμένης ερμηνείας. Σειρά νόμων από την εποχή της Δημοκρατίας (res publica) υπήρχε ήδη ήταν εύκολο να εξομοιωθούν οι μη κομφορμιστές με τους προδότες: ταυτίσθηκε ο αυτοκράτορας με την Εκκλησία ή πιο σωστά με το δόγμα της Εκκλησίας που εξελίχθηκε σε ιδεολογία του κράτους. Ο νόμος 407, παρακολουθώντας παλιότερους νόμους, καθόριζε την αίρεση ως δημόσιο έγκλημα (νόμος contra Manichaeos). Και το δημόσιο έγκλημα εις βάρος της res publica γίνεται έγκλημα εσχάτης προδοσίας. Εκεί ορίζεται ότι θα παραδοθούν οι ένοχοι στην εσχάτη των ποινών (ultimo supplicio) δηλαδή στις φλόγες, στην πυρά. Εχουμε στην προκειμένη περίπτωση μία αμιγώς πολιτική επιλογή, να θεωρηθεί το έγκλημα κατά του αυτοκράτορα ως εσχάτη προδοσία για την οποία η μόνη ποινή δεν μπορεί να είναι παρά η εξόντωση του ενόχου/κατάδικου.
Μία σύμπτωση (;) περίεργη: καταδικάζεται ο αιρετικός στην πυρά και τούτο, άσχετα από την εσχάτη προδοσία, συμπίπτει με την ποινή που επιφυλασσόταν στους μάγους, που πάντα, σύμφωνα με τους νόμους, οδηγούσε τον ένοχο στο ικρίωμα, στα θηρία και στο σταυρό και μια και τα δύο τελευταία ήταν ασυμβίβαστα με τον Χριστιανισμό, στην πυρά.
Τόσο η Ανατολική Χριστιανοσύνη όσο και η Δυτική χρειάστηκε να καταφύγουν σε "ειδικούς". Οι ύποπτοι ξέφευγαν, κατέφευγαν σε ένα λόγο παράλληλο με το λόγο του συνομιλητή τους. Μία γλώσσα προσιτή μόνο στο μυημένο και που το πραγματικό της νόημα διέφευγε εύκολα. Τούτο οδήγησε τους Βυζαντινούς να χρησιμοποιήσουν κείμενα, εγχειρίδια όπως αυτό του μοναχού Κοσμά (Ι' άι.), που ήταν στην ουσία ένας οδηγός σχετικά απλοϊκός, μαχόμενος, και που περιείχε πληροφορίες για τους αιρετικούς αρκετά αφελείς. Το κείμενο του Κοσμά καταδεικνύει τον βαθμό αναλφαβητισμού των κληρικών, ανίκανων να εντοπίσουν τον αιρετικό. Γράφει ο Κοσμάς: "(ο αιρετικός) είναι σαν αρνί, ευγενικός, χλωμός από τη νηστεία, δεν μιλά, δεν γελά, δεν είναι περίεργος. Αποφεύγει τους ανθρώπους αλλά είναι πεινασμένος όπως ο λύκος. Προσελκύει τους ανθρώπους με την ταπεινότητά του αλλά όταν αναγνωρίζει γύρω του απλοϊκά πνεύματα διδάσκει καθυβρίζοντας".
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου