Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ
(Μέρος Πρώτο)
Μια Κυριακή το 843 μ.Χ.
Με τη συνήθη λαμπρότητα γιορτάστηκε και
φέτος η Κυριακή της Ορθοδοξίας, μια ημέρα που προδίδει ότι το Βυζάντιο δεν ήταν
τόσο ανεκτικό στους αντιφρονούντες αιρετικούς όσο ισχυρίζονται οι κυρίαρχες
αφηγήσεις του.
Οι πυρές της Ορθοδοξίας
Την πρώτη Κυριακή της Σαρακοστής γιορτάζεται κάθε χρόνο στις
ελληνικές εκκλησίες η Κυριακή της Ορθοδοξίας. Πρώτη φορά το Μάρτιο του 843, η
Θεοδώρα, μετά το θάνατο του εικονομάχου συζύγου της αυτοκράτορα Θεόφιλου,
επέβαλε την οριστική αναστήλωση των εικόνων. Μετά από μια μακρά περίοδο
διαμάχης, οι εικονομάχοι καταστέλλονται οριστικά. Από τότε, η γιορτή αυτή
συνδέεται με τη νίκη του ορθόδοξου δόγματος απέναντι σε κάθε αιρετική
παρέκκλιση. Οσοι βρέθηκαν στις εκκλησίες στις 16 Μαρτίου διαπίστωσαν ότι
ακολουθείται μέχρι σήμερα το παλιό τυπικό: απαγγέλλονται οι καθιερωμένοι
έπαινοι υπέρ των "αναστηλωτών" αυτοκρατόρων, αναθεματίζονται οι
εικονομάχοι ηγεμόνες και καταδικάζονται όλες οι προηγούμενες αιρετικές διδασκαλίες.
Οι εικόνες του ναού περιφέρονται και η κοσμική εξουσία τις προσκυνά,
εκδηλώνοντας δημόσια την πίστη της. Στη Μητρόπολη παραβρέθηκαν φέτος ο Πρόεδρος
της Δημοκρατίας, πολλοί υπουργοί και η στρατιωτική ηγεσία. Στο Φανάρι
χοροστάτησε ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος και την τελετή παρακολούθησαν ο πρώην
Πρόεδρος Χρήστος Σαρτζετάκης και πολλοί έλληνες βουλευτές. Ο γιορτασμός στην
Αθήνα ολοκληρώθηκε με το γεύμα που παραχώρησε ο κ. Στεφανόπουλος στα μέλη της
Ιεράς Συνόδου. Πρόκειται για ένα "έθιμο" που είχε διακοπεί από την
περίοδο της μεταπολίτευσης, σε μια εποχή που ήταν κάπως άκομψο να
συναναστρέφεται η πολιτική ηγεσία τους Μητροπολίτες που είχαν συμπράξει σε
μεγάλο βαθμό με τη δικτατορία. Ο σημερινός Πρόεδρος έκρινε ότι έχει παρέλθει
πλέον αρκετός χρόνος.
Λεπτομέρειες για την τελετή πληροφορούνται τα παιδιά στο σχολείο, ήδη από το δημοτικό: "Οι καμπάνες της εκκλησίας χτυπούσαν γρήγορα και δυνατά", διαβάζουμε στο ειδικό κεφάλαιο που αφιερώνει στην Κυριακή της Ορθοδοξίας το βιβλίο της έκτης τάξης. "Η λειτουργία είχε πια τελειώσει, και μέσα στο ναό άρχισε να σχηματίζεται μια πομπή που προχωρούσε αργά κι επίσημα προς την έξοδο. Μπροστά πήγαιναν παιδιά με αναμμένες λαμπάδες, εξαπτέρυγα λάβαρα. Οι ψάλτες άφησαν τα στασίδια τους και ψέλνοντας πήραν θέση πίσω απ' τα εξαπτέρυγα. Πολλοί απ' το εκκλησίασμα, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, κρατώντας ο καθένας με ευλάβεια από μια εικόνα, ακολούθησαν. Τέλος, βγήκε από το ιερό Βήμα ο ιερέας κρατώντας τον Τίμιο Σταυρό, και πίσω του ακολούθησε όλος ο κόσμος που γέμιζε την εκκλησία. Η πομπή προχώρησε να κάνει το γύρο της εκκλησίας. Οταν η πομπή ξαναμπήκε στην εκκλησία, όλοι μαζί ξέσπασαν σ' έναν ύμνο θριαμβευτικό και νικητήριο:
- Τις Θεός μέγας ως ο Θεός ημών; Συ ει ο Θεός ο ποιών θαυμάσια μόνος. που σημαίνει: -Ποιος Θεός είναι τόσο μεγάλος σαν τον δικό μας το Θεό; Εσύ μονάχα είσ' ο Θεός, που κάνεις έργα θαυμαστά, εσύ και μόνο."
Πώς όμως πραγματοποιήθηκε αυτή η τελική νίκη του ορθόδοξου δόγματος στα μέσα του 9ου αιώνα; Ο εθνικός ιστορικός μας Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος περιγράφει με τα μελανότερα χρώματα τις επιχειρήσεις της Θεοδώρας κατά των "αιρετικών". Στο δέκατο βιβλίο της "Ιστορίας του Ελληνικού Εθνους" ο Παπαρρηγόπουλος χαρακτηρίζει τους διωγμούς αυτούς ως "φοβερά καταδρομή" και παραθέτει σχετικό απόσπασμα από μια βυζαντινή χρονογραφία. Τόπος δράσης της Θεοδώρας η Μικρά Ασία, όπου κατοικούσαν πολυάριθμοι πιστοί της αίρεσης των Παυλικιανών. Τα στρατεύματά της εφόνευσαν μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα εκατό χιλιάδες ψυχές. Αλλους τους παλούκωσαν, άλλους τους αποκεφάλισαν, άλλους τους έπνιξαν. "Τους μεν ξύλω ανήρτων, τους δε ξίφει παρεδίδουν, τους δε τω τη θαλάσση βυθώ." "Εκατόν λοιπόν χιλιάδες ψυχαί εγένοντο εν μόνη τη Μικρά Ασία θύματα της πίστεως αυτών." Ο Παπαρρηγόπουλος επιτιμά αυστηρά τη θεοδώρα: "Παρασυρθείσα υπό κακώς νενοημένου θρησκευτικού ζήλου, εξέθηκεν εαυτήν, ή μάλλον εξέθηκε τον χριστιανισμόν της Ανατολής εις δεινοτάτας συμφοράς."
Για να μπορέσουμε να ανιχνεύσουμε τους λόγους που αυτή η αιματηρή καταστολή των αιρετικών έχει τόσο πολύ συσκοτισθεί, καταφεύγουμε και πάλι στον επίσημο εθνικό ιστορικό. Συγκρίνοντας τις διώξεις των εικονολατρών μοναχών κατά τους προηγούμενους χρόνους με αυτούς τους διωγμούς, ο Παπαρρηγόπουλος διαπιστώνει ότι οι ίδιοι χρονογράφοι που διεκτραγωδούσαν τα ελάχιστα εγκλήματα της περασμένης περιόδου, ξεπερνούν ως φυσιολογικό το πογκρόμ της Θεοδώρας: "Οι αυτοί χρονογράφοι μετά πολλής ψυχρότητος και αδιαφορίας αναφέρουσι την ανασκολόπισιν, την καρατομίαν, τον καταποντισμόν δέκα μυριάδων ανθρώπων."
Λεπτομέρειες για την τελετή πληροφορούνται τα παιδιά στο σχολείο, ήδη από το δημοτικό: "Οι καμπάνες της εκκλησίας χτυπούσαν γρήγορα και δυνατά", διαβάζουμε στο ειδικό κεφάλαιο που αφιερώνει στην Κυριακή της Ορθοδοξίας το βιβλίο της έκτης τάξης. "Η λειτουργία είχε πια τελειώσει, και μέσα στο ναό άρχισε να σχηματίζεται μια πομπή που προχωρούσε αργά κι επίσημα προς την έξοδο. Μπροστά πήγαιναν παιδιά με αναμμένες λαμπάδες, εξαπτέρυγα λάβαρα. Οι ψάλτες άφησαν τα στασίδια τους και ψέλνοντας πήραν θέση πίσω απ' τα εξαπτέρυγα. Πολλοί απ' το εκκλησίασμα, άνδρες, γυναίκες και παιδιά, κρατώντας ο καθένας με ευλάβεια από μια εικόνα, ακολούθησαν. Τέλος, βγήκε από το ιερό Βήμα ο ιερέας κρατώντας τον Τίμιο Σταυρό, και πίσω του ακολούθησε όλος ο κόσμος που γέμιζε την εκκλησία. Η πομπή προχώρησε να κάνει το γύρο της εκκλησίας. Οταν η πομπή ξαναμπήκε στην εκκλησία, όλοι μαζί ξέσπασαν σ' έναν ύμνο θριαμβευτικό και νικητήριο:
- Τις Θεός μέγας ως ο Θεός ημών; Συ ει ο Θεός ο ποιών θαυμάσια μόνος. που σημαίνει: -Ποιος Θεός είναι τόσο μεγάλος σαν τον δικό μας το Θεό; Εσύ μονάχα είσ' ο Θεός, που κάνεις έργα θαυμαστά, εσύ και μόνο."
Πώς όμως πραγματοποιήθηκε αυτή η τελική νίκη του ορθόδοξου δόγματος στα μέσα του 9ου αιώνα; Ο εθνικός ιστορικός μας Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος περιγράφει με τα μελανότερα χρώματα τις επιχειρήσεις της Θεοδώρας κατά των "αιρετικών". Στο δέκατο βιβλίο της "Ιστορίας του Ελληνικού Εθνους" ο Παπαρρηγόπουλος χαρακτηρίζει τους διωγμούς αυτούς ως "φοβερά καταδρομή" και παραθέτει σχετικό απόσπασμα από μια βυζαντινή χρονογραφία. Τόπος δράσης της Θεοδώρας η Μικρά Ασία, όπου κατοικούσαν πολυάριθμοι πιστοί της αίρεσης των Παυλικιανών. Τα στρατεύματά της εφόνευσαν μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα εκατό χιλιάδες ψυχές. Αλλους τους παλούκωσαν, άλλους τους αποκεφάλισαν, άλλους τους έπνιξαν. "Τους μεν ξύλω ανήρτων, τους δε ξίφει παρεδίδουν, τους δε τω τη θαλάσση βυθώ." "Εκατόν λοιπόν χιλιάδες ψυχαί εγένοντο εν μόνη τη Μικρά Ασία θύματα της πίστεως αυτών." Ο Παπαρρηγόπουλος επιτιμά αυστηρά τη θεοδώρα: "Παρασυρθείσα υπό κακώς νενοημένου θρησκευτικού ζήλου, εξέθηκεν εαυτήν, ή μάλλον εξέθηκε τον χριστιανισμόν της Ανατολής εις δεινοτάτας συμφοράς."
Για να μπορέσουμε να ανιχνεύσουμε τους λόγους που αυτή η αιματηρή καταστολή των αιρετικών έχει τόσο πολύ συσκοτισθεί, καταφεύγουμε και πάλι στον επίσημο εθνικό ιστορικό. Συγκρίνοντας τις διώξεις των εικονολατρών μοναχών κατά τους προηγούμενους χρόνους με αυτούς τους διωγμούς, ο Παπαρρηγόπουλος διαπιστώνει ότι οι ίδιοι χρονογράφοι που διεκτραγωδούσαν τα ελάχιστα εγκλήματα της περασμένης περιόδου, ξεπερνούν ως φυσιολογικό το πογκρόμ της Θεοδώρας: "Οι αυτοί χρονογράφοι μετά πολλής ψυχρότητος και αδιαφορίας αναφέρουσι την ανασκολόπισιν, την καρατομίαν, τον καταποντισμόν δέκα μυριάδων ανθρώπων."
Αυτή η κρυφή πλευρά της "Κυριακής της Ορθοδοξίας" συγκρούεται με την εδραιωμένη πεποίθηση ότι η Ανατολική Εκκλησία δεν κακομεταχειρίστηκε ποτέ τους δικούς της αιρετικούς. Ενα από τα κυριότερα επιχειρήματα του γνωστού νεορθόδοξου ρεύματος που ευδοκίμησε τη δεκαετία του 80 σε χώρους διανοουμένων, είναι ότι δεν υπήρξαν στο Βυζάντιο οι σκληρές μορφές καταστολής του ετερόδοξου, όπως αυτές που γνώρισε η Δύση με την Ιερά Εξέταση. Απευθυνθήκαμε στον ιστορικό Λένο Μαυρομμάτη, διευθυντή ερευνών στο Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, και του ζητήσαμε να συγκρίνει το φαινόμενο της δίωξης των αιρέσεων στη χριστιανική Δύση και την Ανατολή κατά την περίοδο του Μεσαίωνα. Η επιστημονική του πεποίθηση είναι ότι στα Βαλκάνια δεν εμφανίζεται κανένας θεσμός παρόμοιος με την Ιερά Εξέταση διότι στο Βυζάντιο το ρόλο του διώκτη δεν τον αναλαμβάνει η εκκλησία, αλλά το κράτος. "Αν στη Δυτική Ευρώπη λένε ότι το κράτος είναι το κοσμικό χέρι της εκκλησίας, όσον αφορά τα καθ' ημάς, η εκκλησία είναι το θρησκευτικό χέρι του κράτους." Δεν πρόκειται για λογοπαίγνιο του συνομιλητή μας. Πολύ γρήγορα, πολύ πριν αρχίσει η δίωξη των αιρέσεων στη Δύση, στην Ανατολή η αίρεση ταυτίζεται με το έγκλημα της εσχάτης προδοσίας. Την αντιμετώπισή της την αναλαμβάνει το κράτος. Η εκκλησία έρχεται μόνον αρωγός στην ανακάλυψη του ενόχου. Στη Δύση, αντιθέτως, είναι η εκκλησία -η εξωεθνική εκκλησία της Ρώμης- η οποία θέλει να επιβάλει την εξουσία της στους τοπικούς ηγεμόνες αλλά και στις ντόπιες εκκλησίες μέσω της δίωξης των αιρετικών.
Το Βυζάντιο προηγείται χρονικά στην καταστολή των αιρετικών, αλλά με τον
όρο αυτόν νοείται εκείνος που αμφισβητεί την κρατική εξουσία και αναδεικνύεται
σε ανατροπέα της καθεστηκυίας τάξης. "Για να είσαι ρωμαίος πολίτης στη
βυζαντινή αυτοκρατορία χρειάζονται δύο πράγματα: να είσαι χριστιανός ορθόδοξος
και να πληρώνεις τους φόρους. Απαξ και αμφισβητήσεις είτε το ένα είτε το άλλο,
αρχίζει η καταστολή. Η μορφή της αίρεσης δεν ενδιαφέρει και τόσο. Σε τελευταία
ανάλυση η εκκλησία δεν ανησυχεί ιδιαίτερα. Το κράτος έχει τεράστιο χώρο ανοχής,
όσο δεν υποσκάπτεται η πίστη στον αυτοκράτορα και δεν αμφισβητείται η υποχρέωση
καταβολής φόρων."
Αυτό δε σημαίνει ότι ο αιρετικός, από τη στιγμή που εκδηλώσει την αντιεξουσιαστική του διάθεση, δεν αντιμετωπίζει και στην Ανατολή, στο Βυζάντιο, κάθε είδους διώξεις και βασανιστήρια. Τελευταίο μέσο πειθούς είναι και στην Ανατολή -όπως και στη Δύση- η πυρά: "Το ρωμαϊκό δίκαιο προέβλεπε για τον ένοχο της εσχάτης προδοσίας είτε το λιθοβολισμό, είτε το σταύρωμα, είτε τη φωτιά. Ενα χριστιανικό κράτος δεν μπορεί, εξ ορισμού πια, να χρησιμοποιεί σταυρό. Ο λιθοβολισμός είναι μέσο εκτέλεσης εβραϊκής προέλευσης. Αρα τι μένει; Να κάψεις τον αιρετικό. Με όλον το συμβολισμό του καψίματος. Να καεί κι αυτός και οι στάχτες του να σκορπιστούν στον αέρα και τα βιβλία του να καούν."
Αυτό δε σημαίνει ότι ο αιρετικός, από τη στιγμή που εκδηλώσει την αντιεξουσιαστική του διάθεση, δεν αντιμετωπίζει και στην Ανατολή, στο Βυζάντιο, κάθε είδους διώξεις και βασανιστήρια. Τελευταίο μέσο πειθούς είναι και στην Ανατολή -όπως και στη Δύση- η πυρά: "Το ρωμαϊκό δίκαιο προέβλεπε για τον ένοχο της εσχάτης προδοσίας είτε το λιθοβολισμό, είτε το σταύρωμα, είτε τη φωτιά. Ενα χριστιανικό κράτος δεν μπορεί, εξ ορισμού πια, να χρησιμοποιεί σταυρό. Ο λιθοβολισμός είναι μέσο εκτέλεσης εβραϊκής προέλευσης. Αρα τι μένει; Να κάψεις τον αιρετικό. Με όλον το συμβολισμό του καψίματος. Να καεί κι αυτός και οι στάχτες του να σκορπιστούν στον αέρα και τα βιβλία του να καούν."
(συνεχίζεται...)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου